Στο Μουσείο Καρναβαλέ, ένα από τα πιο αγαπημένα της γαλλικής πρωτεύουσας και μουσείο της ιστορίας του Παρισιού, η έκθεση «Le Paris d’Agnès Varda, de-ci, de-là» («Το Παρίσι της Ανιές Βαρντά, από εδώ έως εκεί»), που θα διαρκέσει έως τις 24 Αυγούστου 2025, εξερευνά το έργο της σπουδαίας σκηνοθέτιδας της Νουβέλ Βαγκ από μια νέα οπτική γωνία.
Η έκθεση προβάλλει το ελάχιστα γνωστό φωτογραφικό έργο της καλλιτέχνιδας και τονίζει τον καθοριστικό ρόλο της αυλής-ατελιέ της στην οδό Daguerre, στο 14ο διαμέρισμα του Παρισιού, έναν χώρο ζωής και δημιουργίας, που λειτουργούσε ως στούντιο λήψης και σκοτεινός θάλαμος από το 1951 έως το 2019. Ταυτόχρονα, δείχνει τη σημασία του Παρισιού σε ένα ελεύθερο και πολυδιάστατο έργο που δεν υποκύπτει ποτέ στην ευκολία και συνδυάζει με μαεστρία το ντοκιμαντέρ με τη μυθοπλασία.
Αφού ρίξει φως στα πρώτα βήματα της Ανιές Βαρντά ως φωτογράφου, η έκθεση οδηγεί τους επισκέπτες στην αυλή της, σε μια εποχή που ήταν ταυτόχρονα στούντιο φωτογραφίας, εργαστήριο εκτύπωσης και ο χώρος της πρώτης της ατομικής έκθεσης το 1954. Στη συνέχεια, η ίδια αυλή επανεξετάζεται στη δεκαετία του 1960. Μέχρι τότε, η Βαρντά μοιραζόταν τον χώρο με τον σκηνοθέτη Ζακ Ντεμί και εκεί σύχναζαν γνωστά ονόματα του κινηματογράφου και προσωπικότητες από τον κόσμο του θεάτρου.
Η πολυδιάστατη Ανιές Βαρντά συνέθεσε ένα έργο που περιλαμβάνει φωτογραφίες, ταινίες και εικαστικές εγκαταστάσεις, ένα ετερόκλητο corpus, όπου συνυπάρχουν το σινεμά της Νουβέλ Βαγκ, αυτό του συζύγου της Ζακ Ντεμί, αλλά και οι γάτες – διαχρονικές φιλικές παρουσίες.
Η έκθεση παρουσιάζει ένα σύνολο φωτογραφιών που αναδεικνύουν την παράξενη, χιουμοριστική και εκκεντρική ματιά μέσα από την οποία η Βαρντά παρατηρούσε τους ανθρώπους και τους δρόμους της πόλης. Στη διάρκεια αυτών των ετών είχε δεχτεί πολλές αναθέσεις, κυρίως πορτρέτα αλλά και ρεπορτάζ, τα οποία αντιμετώπιζε πάντα με τον δικό της πρωτότυπο τρόπο.
Η εικόνα που είχε για το Παρίσι αποτυπώνεται και σε ταινίες που γυρίστηκαν εκεί εξ ολοκλήρου, ξεκινώντας από την ταινία του 1962 «Η Κλεό από τις 5 έως τις 7», με την πόλη να κινηματογραφείται με τρόπο που απηχεί τα συναισθήματα της πρωταγωνίστριας. Αυτή η ενότητα περιλαμβάνει επίσης αποσπάσματα από το «Les fiancés du pont MacDonald» (1962) και φωτογραφίες από τα γυρίσματα του «Loin du Vietnam» (1967). Μέσα από επιλεγμένα αποσπάσματα ταινιών μεγάλου και μικρού μήκους –μερικά από τα οποία είναι ανέκδοτα ή ανολοκλήρωτα–, η έκθεση διερευνά πώς η κάμερα της Βαρντά περιηγείται στην πόλη και αποκαλύπτει την αγάπη της για τις αστικές λεπτομέρειες που ξεφεύγουν από το βιαστικό βλέμμα.
Η έκθεση συνεχίζεται με θεματικές που αγαπούσε η Βαρντά, όπως την προσοχή και το βλέμμα που έριχνε στους ανθρώπους –και ιδιαίτερα στις γυναίκες και τους περιθωριοποιημένους–, δημιουργώντας διαρκώς δεσμούς ανάμεσα στο φωτογραφικό και το κινηματογραφικό της έργο. Για την ταινία «L’une chante, l’autre pas» (1977), που αφηγείται την απελευθέρωση δύο γυναικών, ανακατασκεύασε το κατάστημα ενός παριζιάνου φωτογράφου, για το οποίο δημιούργησε μια σειρά πορτρέτων γυναικών – δώδεκα από αυτά θα παρουσιαστούν ανασχεδιασμένα στην έκθεση.
Η έκθεση αποκαλύπτει επίσης το φωτογραφικό πρότζεκτ «L’opéra-Mouffe», που αρχικά προοριζόταν να είναι μέρος ενός βιβλίου για τη συνοικία Mouffetard. Το 1958 μετατράπηκε σε μικρού μήκους ταινία, καταγράφοντας τα αντιφατικά συναισθήματα μιας εγκύου σε μία από τις πιο φτωχές γειτονιές του Παρισιού. Παρουσιάζεται επίσης το «Daguerréotypes» (1975), ένα ντοκιμαντέρ γυρισμένο στην οδό Daguerre, στο οποίο η Βαρντά δημιουργεί πορτρέτα των γειτόνων της, ιδιοκτητών μικρών καταστημάτων.
Η έκθεση ολοκληρώνεται με πορτρέτα της ίδιας της καλλιτέχνιδας, φωτογραφημένης και κινηματογραφημένης στην αυλή-ατελιέ της, που μετατράπηκε σε κήπο και αποτέλεσε το επίκεντρο της καλλιτεχνικής της δράσης, ενώ ταυτόχρονα εκεί σμιλεύτηκε το πολύχρωμο και ελεύθερο προσωπικό της ύφος.
Γεννημένη το 1928 στο Ιξέλ, η πολυδιάστατη Ανιές Βαρντά συνέθεσε ένα έργο που περιλαμβάνει φωτογραφίες, ταινίες και εικαστικές εγκαταστάσεις, ένα ετερόκλητο corpus, όπου συνυπάρχουν το σινεμά της Νουβέλ Βαγκ, αυτό του συζύγου της Ζακ Ντεμί, αλλά και οι γάτες – διαχρονικές φιλικές παρουσίες.
Εξοπλισμένη με τη Rolleiflex της, η Ανιές Βαρντά φωτογραφίζει ό,τι την περιβάλλει από το 1947. Το 1949 αποκτά πτυχίο φωτογραφίας από τη Σχολή Vaugirard, ενώ από το 1948 έγινε η επίσημη φωτογράφος του Φεστιβάλ της Αβινιόν. Από το 1951 έως το 1961 εργάζεται ως η επίσημη φωτογράφος του Εθνικού Λαϊκού Θεάτρου (TNP), απαθανατίζοντας τόσο ό,τι συμβαίνει στη σκηνή όσο και τη ζωή στα παρασκήνια. Γρήγορα αποκτά φήμη και δημοσιεύει σε περιοδικά όπως το «Réalité».
Η Σετ, πόλη όπου είχε καταφύγει με τους γονείς της κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τραβά την προσοχή της και εκεί φωτογραφίζει τη λαϊκή γειτονιά των ψαράδων που ονομάζεται La Pointe Courte και είναι η έμπνευσή της για την πρώτη της ταινία, «La Pointe Courte», το 1954. Επιστρέφοντας στο Παρίσι, η 26χρονη Βαρντά ανοίγει το ατελιέ-εργαστήριό της στην οδό Daguerre, ένα μέρος στο οποίο θα μείνει πιστή για όλη της τη ζωή.
Στους τοίχους του εργαστηρίου της αναρτά πορτρέτα, γυμνά και νεκρές φύσεις. Τα θέματά της είναι συγγενείς, φίλοι και γείτονες. Αυτό το προσωπικό αρχείο προαναγγέλλει ήδη το ελεύθερο πνεύμα της, την αγάπη της και την προσήλωση στα αντικείμενα της καθημερινότητας και τις μεταμορφώσεις τους.
Το 1954 τραβά μια φωτογραφία που θα γίνει εμβληματική: σε μια παραλία της Νορμανδίας στέκεται ένας γυμνός άνδρας που συνοδεύεται από τον μικρό του γιο. Στο προσκήνιο, μια νεκρή κατσίκα μοιάζει να κοιμάται πάνω στα βότσαλα. Σχεδόν 30 χρόνια αργότερα, το 1982, η Βαρντά δημιουργεί ένα ασπρόμαυρο ταινιάκι 22 λεπτών βασισμένο σε αυτήν τη φωτογραφία. Το «Ulysse» αφηγείται την ιστορία και το «γιατί» αυτής της καθοριστικής στιγμής και θα κερδίσει το βραβείο César καλύτερης μικρού μήκους ταινίας.
Η Ανιές Βαρντά είναι από τις ελάχιστες γυναίκες που γεννήθηκαν στα τέλη της δεκαετίας του ’20 και ακολούθησαν καριέρα σκηνοθέτιδας.
Μέχρι το τέλος της ζωής της και έως το «Visages Villages» (2017), που γυρίστηκε στους γαλλικούς δρόμους με τον καλλιτέχνη JR, δεν έχανε ευκαιρία να δείξει το πάθος και τον ενθουσιασμό της για το «θέατρο της ζωής». Περαστικοί, θαμώνες καφενείων, επιβάτες λεωφορείων, πρόσωπα της εποχής, ηθοποιοί πρωτοεμφανιζόμενοι ή ερασιτέχνες συγκροτούν τον κόσμο της.
Είτε ιδωθούν μέσα από κοινωνικοπολιτική είτε μέσα από καλλιτεχνική σκοπιά, τα έργα της, φωτογραφίες και ταινίες, αποτυπώνουν την εποχή τους. Ασπρόμαυρες φωτογραφίες δουλεμένες με φροντίδα, γραμμές φυγής, προσεγμένη σύνθεση των πλάνων και προσοχή στη λεπτομέρεια αποδεικνύουν τη διαρκή παρουσία της φωτογράφου πίσω από τη σκηνοθέτρια. Η Βαρντά για πολλά χρόνια εμφάνιζε μόνη της τις φωτογραφίες της, πειραματιζόμενη με σουρεαλιστικές τεχνικές μοντάζ. Αργότερα εμπιστεύτηκε την εμφάνιση στον διάσημο φωτογράφο-τεχνικό Diamantino Quintas. Παρέμεινε για καιρό «με το ένα πόδι στη φωτογραφία και το άλλο στον κινηματογράφο». Η Βαρντά αγάπησε με πάθος τον κινηματογράφο, αλλά αναγνώριζε στη φωτογραφία τη λεπτότητα ενός ρυθμού που δεν βασίζεται στην κίνηση, αλλά στη διαδοχή των εικόνων.
Στα τέλη του 1962, η Ανιές Βαρντά πήγε στην Κούβα προσκεκλημένη από το Κουβανικό Ινστιτούτο Κινηματογράφου. Εκεί έζησε τη φλόγα της επανάστασης, που συνοδευόταν και από μια πολιτιστική επανάσταση στον κινηματογράφο και τη φωτογραφία. Τράβηξε έναν εντυπωσιακό αριθμό φωτογραφιών 24×36 με τη Leica της και από αυτές τις λήψεις δημιούργησε το 1963 ένα ρυθμικό μοντάζ 30 λεπτών. Το «Salut les Cubains» είναι μια αλληλουχία αυτών των φωτογραφιών, φιλμαρισμένη με κινητή κάμερα. Το έργο τιμήθηκε με το χάλκινο μετάλλιο στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ της Βενετίας. Από το ταξίδι αυτό υπάρχει επίσης ένα συγκινητικό πορτρέτο του Φιντέλ Κάστρο.
Το 2000 ξεκινά τη χρήση ψηφιακής φωτογραφίας αλλά και το «ντοκιμαντέρ δρόμου» «Les Glaneurs et la Glaneuse» («Οι ρακοσυλλέκτες και η ρακοσυλλέκτρια»), ένα τολμηρό πορτρέτο της σύγχρονης Γαλλίας, ανάμεσα στη σπατάλη και την εγκατάλειψη.
Για τη Βαρντά, γλώσσα και αναπαράσταση είναι αλληλένδετες. Ίσως αυτή η ικανότητά της να ενώνει λέξεις και εικόνες είναι και ο λόγος που ο κινηματογράφος τής οφείλει τόσα πολλά και την τίμησε δεόντως με βραβεία όπως το Σεζάρ, το Όσκαρ, ο Τιμητικός Χρυσός Φοίνικας και πολυάριθμες άλλες διακρίσεις και τιμές.
Το 1983, η Ανιές Βαρντά πρότεινε ένα πρωτότυπο πρόγραμμα στο τρίτο πρόγραμμα της γαλλικής κρατικής τηλεόρασης: «Une Minute pour Une Image» («Ένα λεπτό για μια εικόνα»). Σε αυτό το τηλεοπτικό πείραμα, μια φωτογραφία προβάλλεται στην οθόνη και στη συνέχεια ακολουθεί ένα μονόλεπτο σχόλιο. Ο δημιουργός της εικόνας (ο Henri Cartier-Bresson, η Sarah Moon, ο Robert Delpire) αλλά και ο σχολιαστής που δεν προέρχεται από τον κόσμο της τέχνης, είναι για παράδειγμα ένας φούρναρης ή ένας κομμωτής, παραμένουν ανώνυμοι. Γυρίστηκαν 170 επεισόδια.
«Μου αρέσει η σιωπή που υπάρχει μέσα σε μια εικόνα, μου αρέσει που μπορείς να χαθείς μέσα της ενώ ταυτόχρονα σου γεννά ερωτήματα. Μου αρέσει αυτό το πήγαινε-έλα της σκέψης και του βλέμματος όταν κοιτά κανείς μια φωτογραφία», έλεγε η Ανιές Βαρντά.
Η Βαρντά δημιουργεί ένα κράμα μυθοπλασίας και ντοκιμαντέρ, που δεν χάνει ποτέ τη φωτογραφική του διάσταση. «Το να φιλμάρω είναι σαν να αντιγράφω φωτογραφίες τραβηγμένες στιγμιαία, με το αποτέλεσμά μου να μοιάζει όσο το δυνατόν λιγότερο “φτιαχτό”, ενώ αποδέχομαι πάντα τα “ευτυχή ατυχήματα” των γυρισμάτων, τον απρόσμενο θόρυβο ή την κίνηση που μπαίνει στο πλάνο», έλεγε.
Η αεικίνητη δημιουργός, φιλοπερίεργη, διψασμένη για συναντήσεις, έπιασε τον παλμό των γυναικών, των περιθωριακών, της εποχής και του κόσμου. Σπάζοντας τα συλλογικά στερεότυπα, ό,τι άγγιξε το μετέτρεψε σε κάτι ποιητικό, δείχνοντας άλλους τρόπους ύπαρξης και συνύπαρξης στον κόσμο.
Η έκθεση βασίζεται κυρίως στη φωτογραφική συλλογή της Ανιές Βαρντά και στα αρχεία Ciné-Tamaris. Συγκρίνει τη φωτογραφική με την κινηματογραφική της δουλειά μέσα από ένα σύνολο 130 εκτυπώσεων, πολλές από τις οποίες δεν έχουν ποτέ πριν εκτεθεί, καθώς και αποσπάσματα από ταινίες που γυρίστηκαν εξ ολοκλήρου ή εν μέρει στο Παρίσι. Παρουσιάζει επίσης εκδόσεις, έγγραφα, αντικείμενα που ανήκαν στην καλλιτέχνιδα, αφίσες, φωτογραφίες από διάφορα γυρίσματα ταινιών, ακόμη και ένα γλυπτό της γάτας της, Νινί.
Info
Η έκθεση «Το Παρίσι της Ανιές Βαρντά, από εδώ έως εκεί» στο Μουσείο Carnavalet στο Παρίσι θα διαρκέσει μέχρι τις 24 Αυγούστου 2025.
Με πληροφορίες από La Cinémathèque française, Musée Carnavalet
