Ορισμένες φορές, οι σπόροι της κατάρρευσης σπέρνονται στο ίδιο το έδαφος της ευημερίας. Κάτω από τα λαμπερά τείχη της αρχαίας Τροίας, η γη ράγιζε σιωπηλά υπό το βάρος της ίδιας της φιλοδοξίας της.
Σήμερα, όταν μιλάμε για περιβαλλοντική καταστροφή, το μυαλό μας πάει σε εξέδρες εξόρυξης πετρελαίου, εργοστάσια άνθρακα ή «νησιά» από πλαστικό στον ωκεανό. Όμως, πολύ πριν τη βιομηχανική εποχή, αρχαίες κοινωνίες ήδη έφταναν τα όρια των οικοσυστημάτων τους.
Ένα εντυπωσιακό παράδειγμα είναι η Τροία της πρώιμης εποχής του χαλκού, μια ιστορία οικονομικής ευφυΐας που συνοδεύτηκε από βαθύ οικολογικό κόστος. Δεν είναι απλώς αφήγηση επιτυχίας και καινοτομίας, αλλά μια προειδοποιητική ιστορία υπερεπέκτασης, εξάντλησης και των κρυφών συνεπειών της ανεξέλεγκτης ανάπτυξης όπως αναφέρει σε άρθρο του ο Στεφάν Μπλουμ, ερευνητής του Ινστιτούτου Προϊστορίας, Πρώιμης Ιστορίας και Μεσαιωνικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου της Τίμπιγκεν στη Γερμανία.
Μεταξύ του 2,500 και 2,300 π.Χ. δηλαδή περίπου μια χιλιετία πριν την καταστήσει θρυλική η Ιλιάδα του Ομήρου η Τροία αναδείχθηκε σε κέντρο εξουσίας και πειραματισμού στη βορειοδυτική Ανατολία. Εκτιμάται ότι στο απόγειό της η πόλη είχε περίπου 10,000 κατοίκους.
Μέσα από δεκαετίες ανασκαφών στο πλαίσιο ενός μεγάλου ερευνητικού προγράμματος του Πανεπιστημίου του Τίμπινγκεν στην Τροία αναδείχθηκε πώς επιλογές στην παραγωγή, τον σχεδιασμό και την οργάνωση μετέτρεψαν έναν ταπεινό οικισμό σε μια ζωντανή κοινότητα με αστικά χαρακτηριστικά. Μνημειώδη πέτρινα κτίρια, οργανωμένοι δρόμοι και ξεχωριστές συνοικίες μαρτυρούν μια κοινωνία σε μετάβαση.
Στην καρδιά αυτής της μεταμόρφωσης βρισκόταν η μαζική παραγωγή. Με πρότυπο τη Μεσοποταμία, ο κεραμικός τροχός επανάστατησε την κεραμική της Τροίας, καθιστώντας δυνατή τη γρήγορη, ομοιόμορφη και μαζική κατασκευή αγγείων. Τα κεραμικά ήταν πλέον απλά, με βαθιές αυλακώσεις, και σχεδιασμένα για παραγωγική αποδοτικότητα και όχι για καλλιτεχνία.
Η αυξανόμενη παραγωγή απαιτούσε πιο δομημένο και εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό. Η τέχνη έφυγε από τα σπίτια και μπήκε στα εργαστήρια· η εργασία έγινε πιο κατακερματισμένη. Το εμπόριο άνθισε, ξεπερνώντας τα τοπικά όρια και φτάνοντας μακριά.
Για τη διαχείριση αυτής της πολυπλοκότητας, εισήχθησαν σταθμά και διοικητικές σφραγίδες, εργαλεία οργάνωσης σε έναν κόσμο όλο και πιο εμπορευματοποιημένο.
Ευημερία με κόστος
Όμως η πρόοδος είχε το τίμημά της. Ο πλούτος της Τροίας βασίστηκε στην αδιάκοπη εξαγωγή φυσικών πόρων.
- Τα μνημειακά κτίρια απαιτούσαν τεράστιες ποσότητες ασβεστόλιθου
- Ο πηλός εξορυσσόταν από τις όχθες των ποταμών
- Τα δάση αποψιλώθηκαν για ξυλεία και καύσιμη ύλη υλικά απαραίτητα για τη συνεχή λειτουργία των κεραμικών καμίνων
- Η γεωργία εντάθηκε δραματικά. Ενώ παλαιότερες γενιές εφάρμοζαν αμειψισπορά (εναλλαγή καλλιεργειών στο ίδιο χωράφι) και άφηναν τη γη να ξεκουραστεί οι Τρώες καλλιεργούσαν συνεχώς κυρίως αρχαίες ποικιλίες σιτηρών εύκολες στην αποθήκευση αλλά διατροφικά φτωχές.
- Η καλλιέργεια επεκτάθηκε σε απότομες και ευάλωτες πλαγιές, οδηγώντας σε διάβρωση. Τα δάση αποψιλώθηκαν, όπως επιβεβαιώνεται από αρχαιοβοτανικά δεδομένα.
- Η εντατική κτηνοτροφία (κυρίως πρόβατα και κατσίκια) επιβάρυνε περαιτέρω το τοπί προκαλώντας συμπίεση του εδάφους, μείωση στη συγκράτηση νερού, κατάρρευση της επιφανειακής γης και απώλεια βιοποικιλότητας.
Η κατάρρευση και η προσαρμογή
Περίπου το 2,300 π.Χ., το σύστημα άρχισε να καταρρέει. Μια μεγάλη πυρκαγιά κατέστρεψε τον οικισμό πιθανόν από εξέγερση ή άλλου είδους σύγκρουση. Τα μεγάλα κτίρια εγκαταλείφθηκαν και αντικαταστάθηκαν από πιο ταπεινά σπίτια και αγροκτήματα. Το κέντρο εξουσίας κατέρρευσε.
Η κατάρρευση φαίνεται να ήταν αποτέλεσμα σύνθετων παραγόντων: πολιτικών εντάσεων, εξωτερικών απειλών, κοινωνικής αναταραχής. Όμως η περιβαλλοντική επιβάρυνση δεν μπορεί να αγνοηθεί. Εξάντληση του εδάφους, αποψίλωση και διάβρωση οδήγησαν πιθανώς σε έλλειψη νερού, φυσικών πόρων και ενδεχομένως σε λιμό.
Στη συνέχεια, η κοινότητα προσαρμόστηκε. Οι αγρότες διαφοροποίησαν τις καλλιέργειες, εγκαταλείποντας τις μονοκαλλιέργειες και ακολουθώντας πιο ανθεκτικές, βιώσιμες πρακτικές. Το ρίσκο διασπάστηκε, το έδαφος εν μέρει ανακάμπτει και η κοινωνία σταθεροποιήθηκε.
Η Τροία δεν εξαφανίστηκε επειδή προσαρμόστηκε. Όμως το έκανε στη σκιά μιας κρίσης που η ίδια προκάλεσε και έτσι σύμφωνα με τον Μπλουμ οι Έλληνες που επιτέθηκαν στην Τροία δεν κατέστρεψαν ένα ισχυρό ακμάζων βασίλειο αλλά έδωσαν απλά τη χαριστική βολή σε μια εξασθενημένη κοινότητα που πάλευε πλέον να επιβιώσει σε ένα περιβάλλον που η ίδια έχει καταστρέψει.
Ένας καθρέφτης για το σήμερα
Η ιστορία της Τροίας δεν είναι απλώς αρχαιολογικό ενδιαφέρον είναι ένας καθρέφτης. Όπως πολλές κοινωνίες, παλιές και σύγχρονες, οι οικονομικές της φιλοδοξίες ξεπέρασαν τα οικολογικά όρια.
Τα προειδοποιητικά σημάδια ήταν εκεί: πτώση παραγωγής, εξαφάνιση δασών, διάβρωση των λόφων. Αλλά η ψευδαίσθηση της απεριόριστης ανάπτυξης ήταν υπερβολικά ελκυστική για να την αγνοήσουν.
Οι παραλληλισμοί με το σήμερα είναι ανατριχιαστικοί: εξαντλούμε τους πόρους, επιδιώκουμε το άμεσο κέρδος, παραμελούμε το περιβάλλον. Η τεχνολογία έχει εξελιχθεί αλλά η νοοτροπία παραμένει.
Όμως, η Τροία προσφέρει και μια αχτίδα ελπίδας: τη δυνατότητα προσαρμογής μετά την υπερβολή, την ανθεκτικότητα μετά την κρίση. Υπενθυμίζει ότι η βιωσιμότητα δεν είναι μοντέρνα ιδέα, αλλά διαχρονική αναγκαιότητα.
Καμία κοινωνία, όσο ευρηματική κι αν είναι, δεν είναι άτρωτη στις συνέπειες της οικολογικής υπέρβασης. Τα προειδοποιητικά σημάδια δεν λείπουν ποτέ απλώς είναι εύκολο να αγνοηθούν. Το αν θα τα ακούσουμε εξαρτάται από εμάς.
Naftemporiki.gr
