Η άνοδος και η πτώση του Ιερού Λόχου Θηβών (379-338 π.Χ.), ενός επίλεκτου στρατιωτικού σώματος στην αρχαία Θήβα, αποτελούμενου από 300 πολεμιστές που ήταν όλοι ζευγάρια εραστών, δεν είναι μια πολύ γνωστή πτυχή της αρχαίας ελληνικής ιστορίας. Ακόμα και όταν γίνονται δημόσια αναφορές σε αυτή, είναι συνήθως «λογοκριμένες». Η ιδέα να σταθείς δίπλα στον εραστή σου και μέσα από τον έρωτα για εκείνον να αμυνθείς ενάντια στον εχθρό ακούγεται ακόμα και σήμερα σκανδαλώδης, ενέπνευσε μάλιστα κάποιους από τους «πιονέρους» της ΛΟΑΤΚΙ+ απελευθέρωσης.
Πέρα όμως από τον αρχαίο Ιερό Λόχο καθαυτό, «υπάρχει το ταξίδι στον χρόνο, σε ένα γεγονός που έχει μείνει στο σκοτάδι, σαν τους σκελετούς των νεκρών Θηβαίων που ανακάλυψε το 1880 ο αρχαιολόγος Παναγιώτης Σταματάκης – μια ιστορία που σήμερα πια μπορεί να ειπωθεί πιο ελεύθερα», όπως λέει ο Λευτέρης Χαρίτος, με τον οποίο είπαμε μερικά πράγματα λίγο πριν από την πρώτη προβολή της ταινίας, που πραγματοποιείται κιόλας μέσα στον φετινό «Μήνα Υπερηφάνειας» (Παρασκευή 13 Ιουνίου στο σινέ Άνεσις).
— Πώς συνέλαβες την ιδέα για την ταινία αυτή και πόσο σε δυσκόλεψε; Ποιες ήταν οι πηγές σου, ποια πρόσωπα συνέβαλαν στην ολοκλήρωσή της;
Η μεγαλύτερη δυσκολία νομίζω ήταν η μείξη τόσο διαφορετικών μεταξύ τους υλικών. Η ταινία συνδυάζει animation, αναπαραστάσεις, συνεντεύξεις, αρχειακό υλικό καθώς και γυρίσματα παρατήρησης. Η αφήγηση της ιστορίας στην αρχαία Ελλάδα και, μετά, στον 19ο και τον 20ό αιώνα δεν είναι σίγουρα το ευκολότερο εγχείρημα! Μια άλλη δυσκολία ήταν ακριβώς αυτό το άπλωμα στον χρόνο. Αφηγούμαστε μια ιστορία που ξεκινάει στην κλασική αρχαιότητα και φτάνει μέχρι τις μέρες μας αλλά και το πώς προσλαμβάνουμε σήμερα την έννοια της ομοφυλοφιλίας σε σχέση με το τότε.
«Υπάρχει κάτι ιδιαίτερο στην ύπαρξη αυτού του στρατού και αυτό είναι η δύναμη του έρωτα η οποία χρησιμοποιείται στη μάχη. Ακόμα και σε επίπεδο ιδεολογικο-φιλοσοφικό, η ιδέα πίσω από τον Ιερό Λόχο έχει κάτι πολύ ξεχωριστό».
Είναι ένας ζωντανός διάλογος ανάμεσα σε δύο πολύ διαφορετικές εποχές, ο οποίος έχει τρομερό ενδιαφέρον. Η δουλειά για την ταινία κράτησε σχεδόν τρία χρόνια. Κοντά μου είχα τους συνεργάτες παραγωγούς με τους οποίους πλέον συνεργάζομαι πάνω από 15 χρόνια, τη Ρέα Αποστολίδη και τον Γιούρι Αβέρωφ, που μαζί με την Αυστριακή Danielle Proskar υπογράφουν και το σενάριο, αλλά και πολλούς ξένους παραγωγούς, ιστορικούς και αρχαιολόγους με τρομερές γνώσεις πάνω στα θέματα αυτά, με τους οποίους «ταξίδεψα» στο παρελθόν σαν μικρό παιδί.
Όσον αφορά τα βιβλία, πέρα από τις αναφορές σε Πλούταρχο και Ξενοφώντα, να πω ότι η ιδέα της ταινίας ξεκίνησε από ένα άρθρο του ιστορικού James Romm στον «New Yorker» με θέμα τον Ιερό Λόχο. Ο ίδιος έχει γράψει κι ένα έξοχο βιβλίο σχετικά. Διάβασα επιπλέον το υπέροχο βιβλίο «Θήβα: Η ξεχασμένη πόλη της αρχαίας Ελλάδας» του ιστορικού Paul Cartledge (σ.σ. κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ψυχογιός), ο οποίος εμφανίζεται και στο ντοκιμαντέρ, καθώς επίσης πολλά σχετικά άρθρα και δημοσιεύματα.
— Δεν είναι η πρώτη φορά που καταγίνεσαι με το ιστορικό ντοκιμαντέρ, το οποίο έχει γίνει πολύ δημοφιλές τα τελευταία χρόνια. Πού αποδίδεις την απήχησή του;
Πιστεύω πως η ανθρωπότητα «επιστρέφει» στη γνώση. Με αργούς ρυθμούς, αλλά αυτό μοιάζει να συμβαίνει. Τα ιστορικά ντοκιμαντέρ μπορούν να γίνουν αναπόσπαστο κομμάτι του πώς κατανοούμε τη ζωή σήμερα. Έχοντας χαθεί σε δρόμους σκοτεινούς και καιρούς παράξενους, η ανάγκη μας για γνώση καθώς και για το πώς ζούσαν άλλοτε οι άνθρωποι, τι ιδέες, τι εναλλακτικές μορφές σοφίας και τρόπων ζωής υπήρχαν, είναι κάτι που έχουμε μεγάλη ανάγκη.
— Η ταινία συνδυάζει ιστορία, αρχαιολογική έρευνα και animation, ένα στοιχείο που βλέπουμε όλο και πιο συχνά σε ιστορικά ντοκιμαντέρ. Πόσο δημιουργική, πόσο ελκυστική βρίσκεις αυτή τη μείξη διαφορετικών μέσων;
Το κομμάτι του animation ήταν ένας θαυμαστός καινούργιος κόσμος για μένα. Απαιτεί πολύ χρόνο και ανθρώπους και έχει διάφορα στάδια μέχρι να φτάσεις να δεις κάτι που να μοιάζει με αυτό που τελικά θα δει ο θεατής. Στην ταινία το animation αφηγείται το μυθοπλαστικό στοιχείο, παρουσιάζοντας δύο χαρακτήρες, τον Αριστείδη και τον Λέοντα, οι οποίοι γνωρίζονται και γίνονται ζευγάρι ενώ κατατάσσονται στον Ιερό Λόχο. Η σκηνοθεσία είναι της Έφης Παππά και τα θαυμάσια σχέδια του Pan Pan αλλά και μιας ομάδα 12 animators από την Αυστρία· ακολουθήσαμε την αισθητική του graphic novel. Ο James Romm, ο οποίος είναι και ο ιστορικός σύμβουλος της ταινίας, μίλησε αρκετές φορές με τους animators για θέματα απεικόνισης ανθρώπων, ενδυμάτων, φυσικών χώρων και δράσης, ώστε οι τελικές σκηνές να είναι αποτέλεσμα ιστορικά σωστής έρευνας. Αυτό που βρίσκω συναρπαστικό είναι πως η αφήγηση είναι ιστορικά ακριβής ενώ ταυτόχρονα οι χαρακτήρες κινούνται σε ένα πλαίσιο φαντασίας, χρωμάτων και τοπίων.
— Όπως βλέπουμε και στην ταινία, το γεγονός ότι ο Ιερός Λόχος αποτελούνταν από ζευγάρια εραστών είναι κάτι σαν «κρυφό μυστικό» που ποτέ δεν διδάσκεται στα σχολεία. Ήταν, εξάλλου, φαίνεται, ο κύριος λόγος που η πρώτη αρχαιολογική ανασκαφή στη Χαιρώνεια από τον Παναγιώτη Σταματάκη και τα ευρήματά της έμειναν για πολλές δεκαετίες στη λήθη.
Από τη μία, μπορεί κάποιος να καταλάβει γιατί αυτό το κομμάτι της ιστορίας δεν διδάσκεται ποτέ. Από την άλλη, είναι καιρός πια να κοιτάξουμε κατά πρόσωπο το παρελθόν. Στην ταινία μάλιστα γίνεται αναφορά σε μια αγγλική έκδοση του 19ου αιώνα της βιογραφίας του Πελοπίδα από τον Πλούταρχο, στην οποία η αναφορά στον Ιερό Λόχο έχει κοπεί και αντικατασταθεί από μια υποσημείωση, χωρίς να λέγεται τι ακριβώς ήταν ο Λόχος. Υπάρχει κάτι ιδιαίτερο στην ύπαρξη αυτού του στρατού και αυτό είναι η δύναμη του έρωτα η οποία χρησιμοποιείται στη μάχη. Ακόμα και σε επίπεδο ιδεολογικο-φιλοσοφικό, η ιδέα πίσω από τον Ιερό Λόχο έχει κάτι πολύ ξεχωριστό. Στη σύγχρονη εποχή έχουμε συνδέσει αλλιώς τις έννοιες αυτές αλλά και την ομοφυλοφιλία, η οποία σε πολλές χώρες ήταν μέχρι πρόσφατα παράνομη. Προφανώς αυτό πλέον έχει αλλάξει αρκετά και θεωρώ πως τα παιδιά σήμερα είναι γενικά πιο ανοιχτά, πιο προχωρημένα σε θέματα σεξουαλικότητας και φύλου. Αν όμως μιλήσουμε για το σχολείο καθαυτό, σ’ αυτό υπάρχει μια άλλη πραγματικότητα.
— Πόσο κομβικής σημασίας πιστεύεις ότι ήταν –άσχετα με τη μορφή που μπορεί να είχαν κατά τόπους– οι σχέσεις μεταξύ ανδρών στην αρχαία Ελλάδα και γιατί; Πόσο συμφιλιωμένοι είμαστε οι νεοέλληνες με αυτήν την πλευρά της ιστορίας;
Σε μία από τις πολλές κουβέντες μου με τον James Romm, μου έλεγε πως στη Σπάρτη οι νέοι άντρες αναλάμβαναν λίγο-πολύ μεγαλύτερους σε ηλικία εραστές στο πλαίσιο της στρατιωτικής τους εκπαίδευσης. Στην Αθήνα, οι πολιτικές σταδιοδρομίες όμορφων νεαρών ανδρών, όπως ο Αλκιβιάδης, καθοδηγούνταν εν μέρει από την ερωτική τους γοητεία προς τους μεγαλύτερους. Αυτός ήταν επίσης ένας πολύ σημαντικός παράγοντας στην άνοδο του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Υπήρχαν, ωστόσο, όρια στο τι θεωρούνταν αποδεκτό. Ο Δημοσθένης δέχτηκε επιθέσεις με το σκεπτικό ότι ήταν παθητικός ομοφυλόφιλος. Όπως όλες οι κοινωνίες, οι αρχαίοι Έλληνες ήταν περίπλοκοι και πράγματι υπήρχαν κατά τόπους διαφορετικές απόψεις για τις σχέσεις μεταξύ ανδρών. Οι περισσότεροι, έπειτα, Έλληνες που είχαν άνδρες εραστές είχαν επίσης συζύγους ή είχαν σεξουαλικές σχέσεις και με γυναίκες. Δεν υπήρχαν όροι στα ελληνικά για την ομοφυλοφιλία ή την ετεροφυλοφιλία. Η πλειοψηφία θα θεωρούσε εαυτόν μάλλον αμφιφυλόφιλο, αν χρησιμοποιούσαν σύγχρονες ταξινομήσεις. Μόνο σε ένα κείμενο στο «Συμπόσιο» του Πλάτωνα συναντά κανείς την ιδέα ότι κάποιοι άνθρωποι έλκονται φυσικά από το ίδιο φύλο, άλλοι από το άλλο.
Όσον αφορά στη στάση του νεοέλληνα απέναντι στο ζήτημα αυτό, είμαι μάλλον απαισιόδοξος. Υπάρχει μια οπισθοδρόμηση διεθνώς και ειδικά σε ιστορικά ζητήματα υπάρχουν πολλά ταμπού. Αυτό το βλέπεις σε ποικίλες αντιδράσεις ειδικά στα social media, κάθε φορά που κάποιος τολμά να κάνει κάποια πολιτική ή ιστορική αναφορά. Είμαστε, βλέπεις, μια ιδιαιτέρως συντηρητική αλλά και προβληματική χώρα σε αυτά. Θυμάμαι πως όταν είχα συμμετάσχει στη σκηνοθεσία της σειράς ντοκιμαντέρ για την Επανάσταση του 1821 στον ΣΚΑΪ (2010) είχαμε δεχτεί ακραία κριτική για πολλά ζητήματα που δεν έβγαζαν την Ελλάδα τόσο ηρωική όσο έχουμε διδαχθεί στα σχολεία. Στην περίπτωση του Ιερού Λόχου, υπάρχουν πολλά που πρέπει να δεχτεί κάποιος προκειμένου να καταλάβει το «σκεπτικό» γύρω από τη δημιουργία του στρατού αυτού. Όμως ολόκληρη η ταινία τελικά καταπιάνεται με το κατά πόσο ζούμε σε καιρούς κοντόφθαλμους και κατά πόσο κοιτάζοντας πίσω πρέπει να αναθεωρήσουμε, να δεχτούμε πως μπορούμε να ζήσουμε και αλλιώς και να σταματήσει αυτός ο πόλεμος γύρω από τα πάντα. Δεν αισιοδοξώ όμως, όπως είπα. Αν δείτε τα σχόλια στην ανάρτησή μας για τις προβολές της ταινίας στο Facebook, θα καταλάβετε τι εννοώ.
— Τι ήταν εκείνο που σε συγκίνησε περισσότερο από όλα όσα λέγονται ή απεικονίζονται στην ταινία;
Με συγκινούν πολλά στην ταινία, η οποία με τα πολλά υλικά που χρησιμοποιεί μοιάζει να λέει μια ιστορία μέσα από πολύ διαφορετικές υφές. Το animation μιλά για έναν ήρωα φανταστικό, έναν πιθανό πολεμιστή του Ιερού Λόχου. Με την αισθητική του graphic novel, οι ήρωες παίρνουν μια μορφή μυθική. Στο άλλο άκρο βρίσκονται οι αναπαραστάσεις, στις οπoίες βλέπουμε τον Παναγιώτη Σταματάκη, τον παθιασμένο εκείνο αρχαιολόγο που ανακάλυψε τον τάφο των Ιερολοχιτών. Το γύρισμα έγινε κάτω από το σκληρό φως της Ελλάδας γιατί έτσι ήταν οι συνθήκες κατά τη διάρκεια της ανασκαφής. Άρα ο φανταστικός μας ήρωας από το animation είναι ένας από αυτούς. Τέλος, οι σύγχρονοι ιστορικοί μελετητές ερευνούν τα οστά ενός πραγματικού σκελετού, που βρέθηκε στα υπόγεια του Αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας το 2019, σε περιβάλλον εργαστηρίου, στο Wiener Lab, στην Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα. Ο θεατής βλέπει λοιπόν πως κάτι που ακουγόταν φανταστικό υπήρξε, έζησε και πολέμησε, και μέσα από την ανάλυση των οστών στο μικροσκόπιο βλέπουμε και με σχετική ακρίβεια τον τρόπο με τον οποίο σκοτώθηκε στη μάχη της Χαιρώνειας. Περισσότερο από όλα, όμως, με συγκινεί μια φράση της ιστορικού Jennifer Ingleheart, η οποία λέει πως «η ιδέα ότι μπορούμε να κοιτάξουμε πίσω στην αρχαιότητα σε ανθρώπους που ήταν σαν εμάς πριν από χιλιάδες χρόνια, που πολέμησαν, που αγάπησαν, που ήταν ευγενείς, αποτελεί μια πηγή δύναμης και παρηγοριάς, με δεδομένη κιόλας τη μακρά ιστορία καταπίεσης που έχουν βιώσει οι ομοφυλόφιλοι».
— Ως πρόεδρος της Ελληνικής Ακαδημίας Κινηματογράφου, πώς βλέπεις σήμερα το ελληνικό σινεμά και πώς θα μπορούσε να αναβαθμιστεί και να ενισχυθεί;
Ο ελληνικός κινηματογράφος βρίσκεται σε μια παράξενη και δύσκολη συγκυρία. Τα χρήματα από το υπουργείο Πολιτισμού είναι ελάχιστα. Έχουμε έναν καινούργιο φορέα, το Creative Greece, που μοιάζει να μην έχει βρει ακόμα τα βήματά του κι έτσι δημιουργούνται πολλά προβλήματα στις χρηματοδοτήσεις, τόσο στην Ελλάδα όσο και σε ξένες παραγωγές που έρχονται εδώ για γυρίσματα. Καλλιτέχνες έχουμε και συνέχεια βγάζουμε νεότερες γενιές που έχουν πολλά να πουν. Πόρους χρειαζόμαστε. Τελευταία κάνουμε μια καμπάνια με την Ακαδημία για τον κινηματογράφο μας που ταξιδεύει εντός και εκτός συνόρων. Οι ταινίες μας είναι μέρος μιας πολύ ζωντανής πολιτιστικής ταυτότητας και οι εικόνες τους κουβαλούν το DNA και τις ιστορίες όλων μας.
Army of Lovers | Trailer | Cinedoc 2025
Το ντοκιμαντέρ Army of Lovers σε σκηνοθεσία του Λευτέρη Χαρίτου θα προβληθεί στον Θερινό Κινηματογράφο Άνεσις την Παρασκευή 13 Ιουνίου στις 21:00. Θα ακολουθήσει Q&A με τον σκηνοθέτη Λευτέρη Χαρίτο. Τη συζήτηση θα συντονίσει ο δημοσιογράφος της LiFO Θοδωρής Αντωνόπουλος.
