Μάνθος Σκαργιώτης: Στα πολιτισμικά ορυχεία του λαού μας θα ανακαλύψουμε τον εαυτό μας

Πρόσωπα και γεγονότα που καθόρισαν την περπατησιά μας από τα τέλη του 19ου  έως τις αρχές του 20ου αιώνα παρελαύνουν στο νέο μυθιστόρημα του Μάνθου Σκαργιώτη με τίτλο «Το ποτάμι που επέστρεφε» (Ελληνοεκδοτική). Αφετηρία της ιστορίας του Ηπειρώτη συγγραφέα η κατάρρευση του ιστορικού γεφυριού της Πλάκας το 2015. Με αφορμή το νέο του βιβλίο, ο συγγραφέας παραχώρησε την ακόλουθη συνέντευξη.

• Ο ήρωάς σας αναζητά την ταυτότητά του σε όλη του τη ζωή. Τί αξία αποκτά η ταυτότητα στην εποχή της παγκοσμιοποίησης;

Λένε πως ο πλανήτης, λόγω της παγκοσμιοποίησης, έγινε ένα μεγάλο χωριό. Σεργιανούμε στις γειτονιές του, λέμε καλημέρα, μοιραζόμαστε αγωνίες, στήνουμε αυτί, σμίγουμε σε καφενεία, ντυνόμαστε το ίδιο, τρώμε τα ίδια, ψυχαγωγούμαστε με τον ίδιο τρόπο. Είμαστε όλοι σχεδόν ίδιοι. Έχει φαγούρα ο Κινέζος και ξύνεται ο Σέρβος ή ο Αμερικανός. Έτσι δίνεται η εντύπωση ότι ο πληθυσμός της γης είναι ένα τεράστιο κοπάδι πρόβατα.  Όμως οφείλει ο καθένας μας να διατηρήσει τη μοναδικότητά του και να γνωρίζει ότι είναι ανεπανάληπτος. Αυτό θα το πετύχουμε αν σκάψουμε και μέσα μας και στα πολιτισμικά ορυχεία του λαού μας. Εκεί θα ανακαλύψουμε τον εαυτό μας και την ουσία της ζωής. Την ταυτότητά μας. Αυτό είναι απαραίτητη προϋπόθεση να φτάσουμε στην ευτυχία που είναι το ζητούμενο.
Μας έλαχε το μέγα δώρο να έρθουμε στον κόσμο μία και όχι δεύτερη φορά, να δούμε τον ήλιο, να αγαπήσουμε, να τραγουδήσουμε. Έχουμε, επομένως, και το χρέος και το δικαίωμα να αυτοπροσδιοριζόμαστε και να μη χαρίζουμε πουθενά ό,τι είναι αποκλειστικά δικό μας.  

• Θα παραλληλίζατε τη δύναμη των μέσων κοινωνικής δικτύωσης με τη δύναμη του καφενείου των κλειστών κοινωνιών του παρελθόντος, όπως αυτή που ιχνηλατεί το μυθιστόρημά σας;

Εν μέρει. Στο παλιό καφενείο μάθαινες, πρότεινες, γελούσες, πείραζες, διασκέδαζες, μάλωνες. Εκεί ήταν συμπυκνωμένη η κοινωνία. Όπως περίπου και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης σήμερα. Όμως, στο καφενείο υπήρχε η αμεσότητα, έβλεπες τον συνομιλητή σου, τους μορφασμούς του, τα μάτια του, τον τρόπο που καθόταν, πώς κρατούσε τα χέρια του, ζύγιζες τη φωνή του, τον τόνο της. Διάβαζες δηλαδή τη γλώσσα του σώματός του. Έτσι ήξερες με ποιον είχες να κάνεις και συμπεριφερόσουν ανάλογα. Ακόμα και οι τσακωμοί ήταν έντιμοι.

Αντίθετα, στο διαδίκτυο κάθε χρήστης, κρυμμένος πίσω από την οθόνη –πολλές φορές και με ψεύτικο προφίλ–, νιώθει πως έχει μεγάλη δύναμη στα χέρια του. Άλλοτε για καλό, άλλοτε για κακό. Όλα, ενώ είναι απρόσωπα και απόμακρα, του φαίνονται εύκολα. Πράγματα που δεν θα τα έλεγε διά ζώσης τα λέει χωρίς αναστολή. Κι αυτό, γιατί δεν υπάρχει άμεσο τίμημα. Νομίζω πως οι δυο παρακάτω εικόνες υπαινίσσονται τις μεγάλες διαφορές.
Η πρώτη εικόνα: το γνήσιο, ζεστό, αληθινό κέρασμα στο καφενείο (ένας καφές, ένα τσίπουρο).
Η δεύτερη: το άνοστο, ανέξοδο, εικονικό «κέρασμα» στο διαδίκτυο (μια φανταχτερή τούρτα γενεθλίων στην οθόνη).

• Πώς θα περιγράφατε τον αξιακό κώδικα του ήρωά σας;

Τον Πόρτουλα τον ανάγκασαν – οι λόγοι θα φανούν στο τέλος του έργου – να ξεκινήσει τη ζωή του με ανορθόδοξο τρόπο. Γι’ αυτό για τους χωριανούς και για την ευρύτερη περιοχή ήταν ένα περίεργο πλάσμα, μη αποδεκτό. Συμπεριφερόταν κι ο ίδιος ανάλογα απέναντι στους άλλους και ενεργοποιούσε ποικίλους μηχανισμούς άμυνας.

Ένας από αυτούς τους μηχανισμούς ήταν και η αλλαγή «ταυτοτήτων», πράγμα που τον οδηγούσε σε τόπους και κοινωνικές ομάδες που, υπό κανονικές συνθήκες, ούτε θα επέλεγε ούτε θα μπορούσε να είχε φανταστεί. Μηχανεύτηκε, επίσης, τρόπους ώστε να βιώσει εκπρόθεσμα ό,τι του είχαν στερήσει.  Ο αξιακός του κώδικας ήταν μεταβλητός και ετερόκλητος. Τον προσδιόριζαν οι κατά τόπους και καιρούς περιστάσεις.

Μίσος, αγάπη, εκδικητικότητα, καλοσύνη, φαυλότητα, αγυρτεία, φιλία, αποχαλίνωση, ευγνωμοσύνη, ασέβεια, αλληλεγγύη, τυχοδιωκτισμός, καπατσοσύνη. Μια μεγάλη αξία του, ισοβίως λαβωμένη όμως, ήταν η οικογένεια. Πάντως, κάποια στιγμή διαπιστώνει ότι – αντίθετα προς τον γνωστό νόμο της Φυσικής (τα ετερώνυμα έλκονται) – στη ζωή η καλοσύνη έλκεται από την καλοσύνη.  

• Όλα αβέβαια και ρευστά την εποχή που ο Άραχθος γίνεται σύνορο ανάμεσα στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος και την Οθωμανική αυτοκρατορία. Περισσότερες ή λιγότερες οι αβεβαιότητες της δικής μας εποχής;

Οι αβεβαιότητες στις σχέσεις μεταξύ γειτονικών λαών, έτσι κι αλλιώς, πολλαπλασιάζονται καθώς περνούν τα χρόνια. Και αυτό οφείλεται αναμφισβήτητα στην τελειοποίηση των όπλων και τα συγκρουόμενα συμφέροντα. Τότε μια σφαίρα σκότωνε έναν αντίπαλο.
Τώρα μια μοντέρνα «σφαίρα» (όποιο περιεχόμενο κι αν της δώσουμε) σκοτώνει πολλούς, αν όχι όλους. Αυτή και μόνο η εξέλιξη προκαλεί τρόμο στον σημερινό άνθρωπο. 

Αν όμως περιοριστούμε στις σχέσεις μας με την Τουρκία, σίγουρα οι εκκρεμότητες τότε ήταν μεγαλύτερες. Και να προσπεράσουμε ακόμα εκείνα τα προβλήματα των Ελλήνων ένθεν κακείθεν του Αράχθου (είχαν τοπικό χαρακτήρα), δεν πρέπει να ξεχνάμε πως μετά το 1881 η μισή σχεδόν Ελλάδα συνέχιζε να είναι υποδουλωμένη. Έπρεπε να ακολουθήσει ο ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897, ο μακεδονικός αγώνας, οι βαλκανικοί πόλεμοι, η μικρασιατική εκστρατεία, ώσπου να υπογραφεί η συνθήκη της Λοζάνης το 1923, για να διευθετηθούν οριστικά οι διαφορές μας με τους γείτονες. Τώρα, μπορεί να έρχονται συχνά σύννεφα εξ ανατολών και να χαμηλώνουν πάνω απ’ το Αιγαίο, τα πράγματα όμως είναι τουλάχιστον πιο ξεκάθαρα. 

• Γεννηθήκατε στο Μονολίθι Ιωαννίνων. Τί σας συγκινεί και τί σας απωθεί από την κουλτούρα της ιδιαίτερης πατρίδας σας; Τί έχει σβήσει και λυπάστε και για ποιο χαίρεστε που παραμένει ζωντανό;

Με συγκινούν τα τραγούδια, οι θρύλοι, οι γεμάτες σοφία κουβέντες των παλιότερων που τις κρατάω ευλαβικά στη μνήμη μου, οι αφηγήσεις τους, οι ήχοι που παραμένουν ίδιοι στους αιώνες, τα παλιά πράγματα (το γραμμόφωνο, ο καφόμυλος, η λάμπα πετρελαίου, το τσουκάλι…), οι ίσκιοι στους τοίχους των έρημων σπιτιών, οι συναντήσεις στα καφενεία, οι φωτογραφίες στα κοιμητήρια.

Με απωθεί εκείνη η παλιά εικόνα με τον άντρα καβάλα στ’ άλογο και με τη γυναίκα να ακολουθεί ζαλικωμένη ξύλα. Ή να πηγαίνουν οι δυο τους στην εκκλησιά κι η γυναίκα να βρίσκεται πάντα δυο τρία βήματα πίσω απ’ τον «αφέντη» της. Είναι εικόνες που καθρεφτίζουν τις σχέσεις των δυο φύλων σχεδόν μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του περασμένου αιώνα.

Λυπάμαι για τους ανθρώπους που έφυγαν και για ό,τι πήραν μαζί τους. Επίσης, με πικραίνει που κανείς δεν με περιμένει όρθιος στην αυλή όταν πηγαίνω στο χωριό, κανείς δεν με ξεπροβοδίζει όταν φεύγω. Η αίσθηση να ξεκλειδώνεις και να κλειδώνεις την πόρτα του πατρικού σπιτιού είναι βασανιστική.  Χαίρομαι από την άλλη γιατί κάθε φορά που επιστρέφω στον τόπο μου, βρίσκω όλα εκείνα – μικρά κι ασήμαντα, δεν έχει σημασία – που με ξανακάνουν παιδί.