Το Κρεμλίνο και η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία έχουν διώξει δεκάδες κληρικούς που κάλεσαν το ποίμνιό τους να υποστηρίξei την ειρήνη στον πόλεμο με την Ουκρανία.
Η Βίβλος λέει «ου φονεύσεις», αλλά στις εκκλησίες της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας είναι υποχρεωτικό να προσεύχονται για τη νίκη των εισβολέων στον πόλεμο στην Ουκρανία. «Θεέ, σήκω να βοηθήσεις τον λαό σου και δώσε μας τη νίκη με τη δύναμή σου», λέει η «Προσευχή για την Αγία Ρωσία», μια προσευχή που επέβαλε ο Πατριάρχης Κύριλλος — ηγέτης της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας — στον κλήρο του σε κάθε λειτουργία από το 2022, το έτος που το Κρεμλίνο ξεκίνησε την πλήρη εισβολή στην Ουκρανία. Ένας άγνωστος ιερέας, ο Ιωάννης Κοβάλ, τόλμησε να αντικαταστήσει τη λέξη «νίκη» με «ειρήνη» και καθαιρέθηκε προσωπικά από τον ανώτατο ηγέτη.
Δεκάδες άλλοι ιερείς έχουν καθαιρεθεί και εκδιωχθεί επειδή ζήτησαν το τέλος του πολέμου, και μερικοί από αυτούς έχουν φυλακιστεί ή έχουν μπει στη μαύρη λίστα με την ετικέτα «ξένοι πράκτορες». Η συντονισμένη καταστολή του καθεστώτος του Βλαντιμίρ Πούτιν και του Κύριλλου φτάνει μέχρι την τελευταία γωνιά της Ρωσίας όπου ήταν ακόμα δυνατό να μιλάει κανείς για ειρήνη χωρίς φόβο: τις εκκλησίες.
«Δεν μπορείς να σκοτώνεις! Τελεία και παύλα!»
«Υπήρχαν προβλήματα μεταξύ της Ρωσίας και της Ουκρανίας, αυτό είναι αλήθεια. Για παράδειγμα, η αποδοχή της ρωσικής γλώσσας. Αλλά θα έπρεπε να είχαν επιλυθεί μέσω διαπραγματεύσεων. Δεν μπορείς να κάνεις πόλεμο! Δεν μπορείς να σκοτώνεις! Τελεία και παύλα!», δήλωσε με έμφαση ο επίσκοπος Γκριγκόρι Μιχνόφ-Βάιτενκο στην εφημερίδα EL PAÍS μετά την κυριακάτικη λειτουργία μπροστά σε μια μικρή ομάδα ενοριτών σε ένα απομακρυσμένο εκκλησάκι σε μια βιομηχανική περιοχή της Αγίας Πετρούπολης.
Ο κληρικός πίνει τσάι κάθε Κυριακή με άλλους χριστιανούς. Ο Μιχνόφ-Βαϊτένκο έγινε διάσημος το 2014 για τις διαμαρτυρίες του ενάντια στην αδράνεια της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας απέναντι στην προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία και τον πόλεμο που ξεκίνησε το Κρεμλίνο στην ανατολική Ουκρανία.
Ένα χρόνο αργότερα, προσχώρησε στην Ορθόδοξη Αποστολική Εκκλησία, μια άλλη θρησκευτική κοινότητα ανεξάρτητη από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία. Στις 16 Φεβρουαρίου 2024 — την ημέρα που ο ηγέτης της αντιπολίτευσης Αλεξέι Ναβάλνι πέθανε στη φυλακή — ο Μιχνόφ-Βαϊτένκο συνελήφθη ενώ κατευθυνόταν να τελέσει μνημόσυνο για τον μεγάλο αντίπαλο του προέδρου σε ένα μνημείο για τα θύματα της πολιτικής καταστολής. Λίγο αργότερα, το Κρεμλίνο κήρυξε τον επίσκοπο «ξένο πράκτορα», κάτι που ισοδυναμεί με κοινωνικό εξοστρακισμό.
«Επισκέπτομαι φυλακές για πάνω από 10 χρόνια, βοηθώντας πολιτικούς κρατούμενους, αλλά τώρα μου έχει απαγορευτεί», παραπονιέται ο Μιχνόφ-Βαϊτένκο.
Ο κληρικός βρήκε καταφύγιο στην Ορθόδοξη Αποστολική Εκκλησία, η οποία είναι ανεξάρτητη από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, αν και οι δύο έχουν παρόμοια δομή: και οι δύο είναι καταχωρημένες ως «μη εμπορικές θρησκευτικές οργανώσεις» στις ρωσικές αρχές. Ωστόσο, η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία έχει, στην πράξη, συγχωνευθεί με το κράτος, ενώ η Ορθόδοξη Αποστολική Εκκλησία κινδυνεύει να κλείσει επειδή αρνείται να υπηρετήσει τον Πούτιν.
«Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά είναι μια αρκετά ακίνδυνη οργάνωση που αποφεύγει οποιαδήποτε εμπλοκή με το κράτος – και απαγορεύτηκε και αυτή. Αυτός ο φόβος υπάρχει, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να σταματήσουμε τις δραστηριότητές μας ή να υποστηρίξουμε τον πόλεμο. Αυτό δεν θα συμβεί», λέει ο ίδιος.
Σύμφωνα με έκθεση που υποβλήθηκε στον ΟΗΕ από τον Σεργκέι Τσαπνίν, πρώην αναπληρωτή διευθυντή του Εκδοτικού Οίκου του Πατριαρχείου Μόσχας (η εκδοτική υπηρεσία της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας), οι αρχές έχουν ανοίξει ποινικές υποθέσεις εναντίον τουλάχιστον 16 κληρικών και διοικητικές διαδικασίες εναντίον άλλων 30.
Σε αυτά προστίθενται τουλάχιστον 19 κανονικές δίκες εντός της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας — μια προσομοίωση των συνηθισμένων δικαστηρίων χωρίς εγγυήσεις, σύμφωνα με οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Ο Πατριάρχης Κύριλλος καθαίρεσε τον ιερέα Ντμίτρι Σαφρόνωφ από τα καθήκοντά του για τρία χρόνια επειδή τέλεσε την κηδεία του Ναβάλνι το 2024. Ένας άλλος κληρικός, ο Βλαντιμίρ Κορόλιεφ, πρύτανης του καθεδρικού ναού του Καζάν στην Τούλα, απομακρύνθηκε μετά την άρνησή του να επιτρέψει στα μικρά παιδιά του κυριακάτικου κατηχητικού να συγκεντρώσουν χρήματα για το επίσημο ρωσικό κράτος με σκοπό αυτά… να σταλούν στο πολεμικό μέτωπο.
Ο θρησκευτικός βραχίονας του Κρεμλίνου
«Ένας ιερέας φυλακίστηκε για δύο εβδομάδες επειδή το 2014 δημοσίευσε μια φωτογραφία της ουκρανικής σημαίας στον λογαριασμό του στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Κανένας φυσιολογικός άνθρωπος δεν ψάχνει φωτογραφίες από πριν από 10 χρόνια», λέει ο εξόριστος ορθόδοξος ιερέας Αντρέι Κορντότσιν. Η οργάνωσή του, «Ειρήνη για όλους» («Mir Vsem» στα ρωσικά) βοηθά άλλους θρησκευόμενους που έχουν διωχθεί από το καθεστώς και την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία.
Στόχος της οργάνωσης είναι να δείξει ότι υπάρχει «μια φωνή ενάντια στον πόλεμο και τον πουτινισμό» μέσα στην εκκλησία τους και να εκφράσει την αλληλεγγύη της προς τους κληρικούς που παραμένουν σιωπηλοί. «Όποιος ζει σε μια ρωσική επαρχία μπορεί να καταλήξει να εξοστρακιστεί. Όχι μόνο από την εκκλησιαστική κοινότητα, αλλά και από όλους τους γείτονές του», λέει ο Κορντότσιν, ο οποίος προειδοποιεί ότι οι ιερείς και οι οικογένειές τους «μπορούν να χάσουν τα σπίτια τους και όλα τα μέσα διαβίωσής τους αν καθαιρεθούν και εκδιωχθούν». Μεταξύ άλλων δράσεων, η οργάνωση βοηθά θρησκευτικούς ηγέτες να φύγουν από τη Ρωσία με ανθρωπιστικές βίζες.
Ο ιερέας παραδέχεται ότι οι επικριτές του πολέμου είναι μειοψηφία, αλλά υποστηρίζει ότι είναι μια «ενοχλητική μειοψηφία». «Ένα σημαντικό μέρος της Εκκλησίας υποστηρίζει τον Πούτιν, αυτό είναι σαφές, αλλά τόσο το κράτος όσο και η Εκκλησία θέλουν να δείξουν ότι υπάρχει απόλυτη υποστήριξη και αυτό δεν ισχύει. Η δραστηριότητά μας τους ενοχλεί επειδή ήταν ένας από τους τελευταίους χώρους όπου υπήρχε περιθώριο για συζήτηση», λέει ο Κορντότσιν.
Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία είναι, νομικά, ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός, «αλλά έχει τις ιδιαιτερότητές της», εξηγεί ο δικηγόρος ανθρωπίνων δικαιωμάτων Μιχαήλ Μπενιάς, ο οποίος σημειώνει ειρωνικά ότι ο οργανισμός αυτός είναι καταχωρημένος με τον ίδιο τρόπο όπως η πρώην ΜΚΟ του Ναβάλνι.
Μια ιδιαιτερότητα είναι ότι διαθέτει το δικό της δικαστικό σύστημα, το εργαλείο που χρησιμοποιείται για την καταστολή των διαφωνούντων ιερέων. Ο μηχανισμός αυτός δεν προσφέρει τις εγγυήσεις ενός κανονικού δικαστηρίου: οι δίκες διεξάγονται κεκλεισμένων των θυρών, δεν επιτρέπεται η παρουσία δικηγόρων, «και ορισμένα αποδεικτικά στοιχεία που παρουσιάζονται, όπως τα αστυνομικά πρωτόκολλα, δεν επιτρέπεται να επαληθευτούν καν», λέει ο Μπενιάς, ο οποίος τονίζει ότι ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα είναι ότι τα δικαστήρια δεν είναι ανεξάρτητα και οι τελικές αποφάσεις λαμβάνονται στην κορυφή της εκκλησιαστικής ιεραρχίας.
Ο ρόλος του Κύριλλου
Ο Κύριλλος — ντε φάκτο εκπρόσωπος της ρωσικής παραδοσιαρχίας — ήταν υπεύθυνος για τη μετατροπή της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στον μεγαλύτερο εισαγωγέα αλκοόλ και καπνού στη χώρα μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Ως επικεφαλής του Τμήματος Εξωτερικών Σχέσεων της Εκκλησίας, ο Κύριλλος εκμεταλλεύτηκε το καθεστώς φοροαπαλλαγής της Εκκλησίας για να χτίσει μια επιχειρηματική αυτοκρατορία αξίας πολλών δισ. ρουβλιών.
Τρεις δεκαετίες αργότερα, ο Κύριλλος είναι ένθερμος υπερασπιστής των παραδοσιακών αξιών και των πολυμελών οικογενειών. Στα τέλη του 2024, προέτρεψε τον λαό να δει έναν υποθετικό πυρηνικό πόλεμο «από πνευματική άποψη» και «να μην αποθαρρυνθεί ή να φοβηθεί το υποτιθέμενο τέλος του κόσμου». «Ο Κύριος θα έρθει με τη δόξα Του, θα καταστρέψει το κακό και θα κρίνει όλα τα έθνη», δήλωσε ενώπιον του Παγκόσμιου Συμβουλίου του Ρωσικού Λαού, ενθαρρύνοντας τους πιστούς να «γίνουν πολεμιστές του Κυρίου».
«Γνώρισα τον Κύριλλο στις αρχές της δεκαετίας του 2000», θυμάται ο Μιχνόφ-Βαϊτένκο. «Τον θεώρησα πολύ σύγχρονο άνθρωπο, με πολύ καλή αναλυτική σκέψη, πολύ ανοιχτό στη δυτική κουλτούρα και, γενικά, στη διεθνή επικοινωνία», προσθέτει ο κληρικός με αναστεναγμό, αδυνατώντας να κατανοήσει τη δραματική μεταμόρφωση του πατριάρχη. «Άλλαξε γνώμη ή εκφοβίστηκε; Δύσκολο να πω, αλλά είναι σαν να μιλάμε για δύο διαφορετικούς ανθρώπους».
Ο Μιχνόφ-Βαϊτένκο αισθάνεται ότι πολλοί από τους συναδέλφους του που παραμένουν στην Ορθόδοξη Εκκλησία «ανησυχούν πολύ για τον πόλεμο, αλλά δεν μπορούν να εκφραστούν, είναι παγιδευμένοι από τις περιστάσεις».
Σε κάθε περίπτωση, επιμένει ότι θα συνεχίσει να ζητά το τέλος της σύγκρουσης με την Ουκρανία: «Όλοι οι πόλεμοι τελειώνουν κάποια μέρα. Δεν υπάρχει άλλη επιλογή από το να ξεκινήσουν διαπραγματεύσεις και να επιδιωχθεί η ειρήνη. Και όσο πιο γρήγορα συμβεί αυτό, τόσο το καλύτερο. Προσευχόμαστε να συμβεί αύριο. Και αύριο θα προσευχηθούμε ξανά για την επόμενη μέρα. Κάθε μέρα».
