Ενώ ο Ανώτατος Ηγέτης του Ιράν, Αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ, παρουσιάζεται δημόσια ως ένας σεμνός, ασκητικός θρησκευτικός ηγέτης, χωρίς προσκόλληση στα υλικά αγαθά, η πραγματικότητα της οικονομικής του εξουσίας είναι πολύ πιο σύνθετη και εντυπωσιακά σκιώδης.
Δεν είναι ένας σύγχρονος «ολιγάρχης» με προσωπικά γιοτ και βίλες με θέα τη θάλασσα αλλά η δύναμή του είναι πιο διακριτική, θεσμική και συστημική. Το επίκεντρο αυτής της εξουσίας είναι ένας σχεδόν άγνωστος στο ευρύ κοινό οργανισμός: ο Setad.
Το Setad Ejraiye Farmane Emam, που συχνά αναφέρεται απλώς ως Setad, ιδρύθηκε λίγο μετά την Ισλαμική Επανάσταση του 1979 από τον Αγιατολάχ Χομεϊνί. Ο σκοπός του αρχικά ήταν «φιλανθρωπικός»: να διαχειρίζεται τις περιουσίες και τα ακίνητα που είχαν εγκαταλειφθεί από Ιρανούς που έφυγαν από τη χώρα ή που θεωρήθηκαν «εχθροί της Επανάστασης».
Αυτά τα περιουσιακά στοιχεία κατασχέθηκαν στο όνομα της επανάστασης, με πρόφαση την «υπηρεσία του λαού». Ωστόσο, μετά την άνοδο του Αλί Χαμενεΐ στην Ανώτατη Ηγεσία το 1989, το Setad μεταμορφώθηκε ριζικά. Από διαχειριστής περιουσιών, εξελίχθηκε σε τεράστιο οικονομικό συγκρότημα που δραστηριοποιείται σε στρατηγικούς τομείς της ιρανικής οικονομίας: από τα φάρμακα και τις τηλεπικοινωνίες, μέχρι το real estate, την ενέργεια και τις χρηματοοικονομικές υπηρεσίες.
Οικονομική δύναμη και έλλειψη διαφάνειας
Το Setad λειτουργεί εκτός λογοδοσίας, απευθείας υπό τον έλεγχο του Ανώτατου Ηγέτη, και δεν εποπτεύεται από κανένα κρατικό ή κοινοβουλευτικό όργανο. Δεν δημοσιεύει ισολογισμούς και οι οικονομικές του συναλλαγές καλύπτονται από θεσμικό απόρρητο.
Μια εκτενής έρευνα του Reuters το 2013 εκτίμησε την αξία των περιουσιακών του στοιχείων σε περισσότερα από 95 δισεκατομμύρια δολάρια, ποσό που ξεπερνά τον ετήσιο προϋπολογισμό πολλών χωρών. Το ποσό αυτό πιθανότατα έχει αυξηθεί έκτοτε, καθώς το Setad συνεχίζει να καταλαμβάνει νέες εκτάσεις, να επενδύει σε στρατηγικούς κλάδους, και να απορροφά άλλες επιχειρήσεις.
Ο πυλώνας του πλούτου του Setad είναι τα ακίνητα. Οργανισμοί υπό τον έλεγχό του έχουν αποκτήσει χιλιάδες ιδιοκτησίες σε όλο το Ιράν – συχνά μέσω κατασχέσεων ή νομικών διεκδικήσεων αμφιλεγόμενης ηθικής. Στο στόχαστρο βρέθηκαν μειονότητες όπως οι Μπαχάι και πολιτικοί αντίπαλοι του καθεστώτος. Οι κατασχέσεις συχνά συνοδεύονταν από προσχήματα όπως «οφειλές στο κράτος» ή «αντι-ισλαμική δράση», χωρίς σαφή νομική διαδικασία. Αυτά τα ακίνητα, αφού περάσουν στον έλεγχο του Setad, αξιοποιούνται ή πωλούνται για κέρδος, ενισχύοντας περαιτέρω την οικονομική επιρροή του θεσμού.
Η «λιτή» προσωπική εικόνα
Ο ίδιος ο Χαμενεΐ δεν εμφανίζεται να έχει προσωπικές επενδύσεις, βίλες ή off-shore λογαριασμούς στο όνομά του. Η εικόνα που καλλιεργεί είναι εκείνη ενός ηγέτη που ζει απλά, σε κατοικία κοντά στο συγκρότημα της ηγεσίας στην Τεχεράνη, φρουρούμενος αλλά χωρίς εμφανή πολυτέλεια. Δεν υπάρχουν φωτογραφίες του σε σκάφη, ούτε καταγγελίες για σπατάλες τύπου Αράβων εμίρηδων.
Αυτή η εικόνα όμως, παρά την αυθεντικότητά της σε κάποιο βαθμό, δεν αντικατοπτρίζει τη συσσωρευμένη ισχύ που κατέχει μέσω του Setad. Ο Χαμενεΐ δεν χρειάζεται προσωπικά γιοτ ή βίλες, διότι διαχειρίζεται θεσμικά έναν οικονομικό μηχανισμό πολύ ισχυρότερο από οποιονδήποτε ιδιώτη επιχειρηματία στη χώρα.
Σε αντίθεση με άλλους ηγέτες ή Σαουδάραβες κροίσους, με εμφανή επίδειξη πλούτου, ο Χαμενεΐ λειτουργεί μέσα από ένα θρησκευτικό-κρατικό οικοδόμημα. Η περιουσία δεν ανήκει στο πρόσωπό του, αλλά στον θεσμό του Ανώτατου Ηγέτη, με τρόπο που εξασφαλίζει απόλυτο έλεγχο χωρίς προσωπικό ρίσκο.
Πολλοί στο εσωτερικό του Ιράν – ιδίως νεότερες γενιές και μεταρρυθμιστές – βλέπουν αυτό το μοντέλο ως υποκριτικό: από τη μια, το καθεστώς καταδικάζει τον δυτικό καταναλωτισμό και ζητά θυσίες από τον λαό λόγω κυρώσεων· από την άλλη, ένα τεράστιο οικονομικό δίκτυο λειτουργεί με πλήρη αδιαφάνεια, χωρίς να αποδίδει λογαριασμό.
Έτσι, το ερώτημα για το «πόσο πλούσιος είναι ο Χαμενεΐ» δεν έχει σαφή απάντηση, γιατί η πραγματική δύναμή του δεν είναι στον προσωπικό πλούτο, αλλά στον έλεγχο των θεσμών και των πόρων του κράτους μέσω του ιδεολογικού και θεοκρατικού μηχανισμού εξουσίας.
Ο Αλί Χαμενεΐ δεν είναι ο κλασικός πλούσιος αυταρχικός ηγέτης· είναι κάτι πολύ πιο περίπλοκο: ένας θεσμικός «διαχειριστής» τεράστιου εθνικού πλούτου, ο οποίος λειτουργεί έξω από κάθε συμβατική έννοια ελέγχου και λογοδοσίας. Μέσω του Setad και άλλων δικτύων εξουσίας, καθορίζει την οικονομική πορεία της χώρας, την αναδιανομή της περιουσίας και τις βασικές πολιτικές προτεραιότητες – πάντα υπό το μανδύα της θρησκευτικής ηγεσίας.
Έτσι, αν και δεν κατέχει επίσημα πολυτελή ακίνητα ή θαλαμηγούς, το οικονομικό του αποτύπωμα είναι πολύ βαθύτερο και πιο επιδραστικό από οποιονδήποτε δισεκατομμυριούχο. Στο Ιράν του Χαμενεΐ, η εξουσία δεν χρειάζεται να επιδεικνύεται. Αρκεί να ελέγχει.
