Στην Ελλάδα των ελάχιστων δημόσιων θεσμών που τολμούν, η Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής λειτουργεί ως μοντέλο πολιτισμικής ευθύνης και φαντασίας. Εννέα χρόνια μετά την ίδρυσή της, και με ένα τελευταίο πρόγραμμα υπό τον σχεδισμό του Αλέξανδρου Ευκλείδη, η Εναλλακτική επιβεβαιώνει κάτι σπάνιο: ότι ένας δημόσιος οργανισμός μπορεί να πειραματιστεί, να αγγίξει περιθώρια, να δώσει λόγο σε φωνές εκτός κέντρου — και να σταθεί όρθιος.
Την ώρα που οι καλλιτεχνικοί οργανισμοί καταφεύγουν συχνά στην ασφάλεια του αναγνωρίσιμου, η Εναλλακτική απαντά με όπερες για τη φθορά της γης, queer περφόρμανς, νέες συνθέσεις και παραστάσεις εν πλω. Δεν είναι μόνο πρόγραμμα. Είναι θεσμική στάση. Αυτό κάνει από το 2017 που άρχισε να εκπέμπει από το νέο κτίριο της Λυρικής στο ΚΠΙΣΝ. Όσες φορές και αν γλίστρισε ή έμεινε κάτω των προσδοκιών, συνολικά αυτό που κατόρθωσε είναι σπουδαίο. Και μεστό.
Με μια ανακοίνωση που ισορροπεί ανάμεσα στην ανανέωση και την αποχώρηση, η Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής παρουσιάζει σήμερα το καλλιτεχνικό της πρόγραμμα για την περίοδο 2025–2026. Περισσότερες από 30 παραγωγές, συμπαραγωγές με φεστιβάλ και ξένους θεσμούς, περιοδείες, παραστάσεις εν πλω, παραστάσεις εντός και εκτός των τειχών, αποκαλύπτουν μια δυναμική, σφύζουσα, παλλόμενη ταυτότητα.
Αλλά είναι ταυτόχρονα και η τελευταία χρονιά με την υπογραφή του Αλέξανδρου Ευκλείδη. Μια αποχώρηση που έχει βαρύτητα και συγκίνηση, καθώς σηματοδοτεί το τέλος ενός δεκαετούς κύκλου, για την Εναλλακτική που γεννήθηκε ως προσωπικό όραμα του Γιώργου Κουμεντάκη.
«Η Εναλλακτική δεν είναι μόνο η πανέμορφη αίθουσα που μεταμορφώθηκε δεκάδες φορές. Είναι οι άνθρωποί της. Είναι η ιδέα του Γιώργου Κουμεντάκη που ήθελα να υπηρετήσω», γράφει ο επικεφαλής της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, αφήνοντας πίσω του ένα από τα πιο επιδραστικά και ελεύθερα καλλιτεχνικά πειράματα του ελληνικού θεάτρου τα τελευταία χρόνια, προκειμένου να αφοσιωθεί πλήρως στις υποχρεώσεις που έχει ως καθηγητής στο Τμήμα Παραστατικών και Ψηφιακών Τεχνών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου
Το φετινό πρόγραμμα είναι σχεδόν επιδεικτικά ετερογενές. Ένα μουσικό θέατρο εμπνευσμένο από τον Κάφκα, ένα σατιρικό μιούζικαλ με φόντο τον Β’ Παγκόσμιο, μια νέα σύνθεση βασισμένη στον Τζορντάνο Μπρούνο, μια queer όπερα με βάση το εμβληματικό Monsieur Vénus, ένα έργο με θέμα την κλιματική κρίση και την Πυθία ως περιπλανώμενη πρόσφυγα, συνθέτουν ένα τολμηρό, απρόβλεπτο τοπίο που δύσκολα εντάσσεται σε συμβατικές κατηγορίες.
Η επιτελεστικότητα της ανησυχίας
Αυτό που διαπερνά κάθετα την Εναλλακτική Σκηνή είναι η εγρήγορση. Μια καλλιτεχνική αγρυπνία που δεν εφησυχάζει, δεν εφημερεύει στο κέντρο, αλλά διαχέεται προς την περιφέρεια — και τη γεωγραφική και την αισθητική.
Η Εναλλακτική πηγαίνει στο Φεστιβάλ Δημητρίων, συνεργάζεται με το ΔΗΠΕΘΕ Καβάλας, ανεβάζει παραγωγές εν πλω μεταξύ Πειραιά και Αίγινας, δημιουργεί μια νέα μυθολογία του Παγγαίου, πλέκει μουσική και περφόρμανς πάνω στη μνήμη του Χρόνη Μίσσιου.
Γίνεται ένας χάρτης πολιτιστικής διάχυσης, μια πρόταση για το πώς η τέχνη μπορεί να παραμένει σωματική, περιπλανώμενη, υπερτοπική. Στηρίζεται από τη ΔΕΗ και θεμελιώνεται —για άλλη μια χρονιά— στη διαρκή υποστήριξη του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος.
Από το Monsieur Vénus στον Μπρούνο: η όπερα ως πεδίο ανάφλεξης
Η φετινή σεζόν ξεκινά με μια παγκόσμια πρεμιέρα: την όπερα Monsieur Vénus, βασισμένη στο σκανδαλώδες μυθιστόρημα της Ρασίλντ από τον 19ο αιώνα. Μια queer μεταμόρφωση του σώματος, της επιθυμίας και του ρόλου του φύλου, σε σκηνοθεσία του εμβληματικού Αλφρέντο Αρίας και της Ντιάνας Θεοχαρίδη, σε συνεργασία με το Κέντρο Ανρί Πουσαίρ του Βελγίου και τον συνθέτη Μαρτίν Ματαλόν. Η ανάθεση δεν είναι απλώς διεθνής, αλλά βαθιά πολιτική: μια μεταφορά ενός λογοτεχνικού taboo σε μουσική σκηνή του ελληνικού Δημοσίου.
Στον αντίποδα, αλλά με παρόμοια θέρμη, η Λέξη του Άλκη Μπαλτά αναμετριέται με τον Τζορντάνο Μπρούνο — φιλόσοφο, μάρτυρα, αιρετικό. Ο Τάσης Χριστογιαννόπουλος ερμηνεύει έναν ρόλο-κατάθεση υπαρξιακής πίστης και πολιτικής αμφισβήτησης. Εδώ, η όπερα γίνεται φόρουμ.
Τρίτη παραγωγή όπερας είναι το Viva la mamma!, μια κωμική αποδόμηση των θεατρικών συμβάσεων του Ντονιτσέττι, διασκευασμένη από τη Σοφία Πάσχου. Αν η Monsieur Vénus είναι τολμηρή και η Λέξη ιδεολογική, το Viva la mamma! είναι κριτική από μέσα: μια όπερα για την όπερα, δηλαδή για τον θεσμό.
Μουσικό θέατρο: ανάμεσα στον Κάφκα και την κλιματική προσφυγιά
Η Γιοζεφίνε η αοιδός ή Ο λαός των ποντικιών, σε μουσική Χαράλαμπου Γωγιού και σκηνοθεσία Σάββα Στρούμπου, διασταυρώνει την αλληγορία του Κάφκα με την παράδοση του βαριετέ. Ανάμεσα σε πολιτική σάτιρα και μεταδραματική σκηνοθεσία, το έργο αντηχεί τις αμείλικτες σημερινές ερωτήσεις: ποιος τραγουδά όταν κανείς δεν ακούει;
Το The 5th Season – Fat Tuesday από τον βερολινέζικο θίασο Novoflot επιστρέφει στην Αθήνα για να φέρει τον Βιβάλντι στο όριο της παραμόρφωσης, ενώ το Ο ομφαλός της γης του Κώστα Παπακωστόπουλου, με την Πυθία ως πρόσφυγα της κλιματικής αλλαγής, είναι ίσως η πιο δηλωμένη πολιτική πρόταση της σεζόν. Η Ισλανδία ως τόπος σωτηρίας, η Μεσόγειος ως τόπος ερήμωσης.
Καραγκιόζης, επιθεωρήσεις και παραστάσεις εν πλω
Η Καραγκιόζης Ριγολέττος των Μελισσηνού–Δημόπουλου επαναφέρει τη λαϊκή αφήγηση στην καρδιά του θεσμού, ενώ το Μπράβο Κολονέλο του Σακελλαρίδη είναι μια ρητή σάτιρα του φασισμού, βασισμένη στην ιστορική επιθεώρηση του 1940. Μια αναβίωση με την Ορχήστρα της ΕΡΤ, που θέτει τη μουσική στην υπηρεσία της αντιφασιστικής μνήμης.
Το Tick Tick… Boom! του Τζόναθαν Λάρσον παρουσιάζεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα, σε σκηνοθεσία Έμιλυς Λουίζου. Μια αφήγηση για το άγχος της δημιουργίας, το τέλος της νεότητας και την πίεση του χρόνου, σε μουσικό κείμενο που θεωρείται ήδη κλασικό.
Και φυσικά οι παραστάσεις εν πλω: το Όλα όσα αφήνουμε πίσω, κατά τη διαδρομή Πειραιά–Αίγινα, μετατρέπει το ταξίδι σε βιωματική τελετουργία επιθυμιών και απωλειών. Όταν η Εναλλακτική λέγεται Εθνική, αυτό εννοεί: τέχνη που κινείται με τα μέσα του λαού.
Συναυλίες, χορωδίες, φεστιβάλ: μουσική ως συνομιλία
Τα δύο φεστιβάλ –Μπαρόκ και Κρουστών– επανέρχονται. Το Ensemble KNM Berlin, το Mêtis από τη Γαλλία, οι CHÓRES και η Εθνική Νεανική Χορωδία της Ολλανδίας συνθέτουν έναν χάρτη διεθνούς συνύπαρξης. Η DAGIPOLI Dance Co. γιορτάζει 20 χρόνια ύπαρξης και ισότιμης σωματικότητας στη σκηνή, σε ένα πρόγραμμα που εξισώνει όλα τα σώματα.
Πρόκειται για έργα που μιλούν με σημερινή φωνή για μεγάλα υπαρξιακά, ιστορικά και κοινωνικά ερωτήματα. Όπως το έθεσε ο ίδιος ο Ευκλείδης: η Εναλλακτική ήταν πάντα «χώρος χωρίς αισθητικά προαπαιτούμενα».
Ένας αποχαιρετισμός με ελευθερία
Το τελευταίο πρόγραμμα του Ευκλείδη είναι ίσως το πιο απελευθερωμένο. Έχει την τόλμη ενός ανθρώπου που φεύγει όχι εξαντλημένος, αλλά με γεμάτη φαρέτρα. Δεν αναδιπλώνεται, αλλά εξακοντίζεται προς τα έξω — με συνεργασίες, μετακλήσεις, συμπαραγωγές και διάχυση. Το 2025–2026 είναι μια χρονιά μετάβασης όχι μόνο για την Εναλλακτική αλλά και για τον ίδιο τον θεσμό της Λυρικής.
Σε μια εποχή κρίσης, η Εναλλακτική δεν είναι εναλλακτική στο ρεπερτόριο — είναι εναλλακτική στο ίδιο το τι σημαίνει εθνική σκηνή. Κι αυτό, περισσότερο από όλα, είναι το πολιτικό της αποτύπωμα. Η Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ είναι πλέον κάτι παραπάνω από μια υποδειγματική αίθουσα στο ΚΠΙΣΝ. Είναι υπόθεση δημοσίου συμφέροντος. Είναι η επιβεβαίωση ότι ένας δημόσιος φορέας, όταν δεν γίνεται μηχανισμός επικοινωνίας ή μηχανισμός ανάθεσης, μπορεί να είναι εργαστήριο ελευθερίας. Ότι το «εναλλακτικό» δεν είναι λογοτεχνικό σχήμα, αλλά θεσμική δέσμευση. Ο Αλέξανδρος Ευκλείδης αποχωρεί αφήνοντας όχι απλώς έργο, αλλά μια ολόκληρη αντίληψη για το τι μπορεί να είναι η τέχνη μέσα σε έναν κρατικό οργανισμό.
