Στα περίφημα σονέτα του Σαίξπηρ ο έρωτας αποκτά ιερό χαρακτήρα. Η συλλογή των 154 ποιημάτων που δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1609 υμνεί τον έρωτα και την ομορφιά, τον χρόνο και τη θνητότητα.
Τα πρώτα 126 σονέτα απευθύνονται σε έναν «ωραίο νέο», τα υπόλοιπα σε μια μυστηριώδη «σκοτεινή κυρία», και οι μελετητές επιχειρούν να απαντήσουν στο ερώτημα αν υπήρχαν σχέσεις ανάμεσα στον ποιητή και τα πρόσωπα αυτά ή αν όλα ανήκαν στη σφαίρα της ποιητικής του φαντασίας. Τώρα, μια μικρογραφία έρχεται να τροφοδοτήσει την ιστορία με νέα στοιχεία.
Πρόσφατα ανακαλύφθηκε μια μικρογραφία που φιλοτέχνησε ο Νίκολας Χίλιαρντ, ο επίσημος μικρογράφος (limner) της βασίλισσας Ελισάβετ Α’. Τα εξαίσια πορτρέτα του, τόσο μικρά που χωρούν στην παλάμη του χεριού, θεωρούνται από τα σημαντικότερα αριστουργήματα της βρετανικής και ευρωπαϊκής τέχνης του 16ου αιώνα. Ο Χίλιαρντ, κεντρική καλλιτεχνική μορφή της ελισαβετιανής εποχής, ήταν διάσημος για τις μινιατούρες του και κάθε ανακάλυψη πρωτότυπου έργου του αποτελεί γεγονός. Η πρόσφατη ανακάλυψη όμως προκαλεί ενθουσιασμό γιατί ενδέχεται να συνδέεται με τον Ουίλιαμ Σαίξπηρ αλλά και με ένα μυστήριο 400 ετών.
Κάποιοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι είναι εμπνευσμένα από μια ερωτική σχέση ή τουλάχιστον από ερωτικό πόθο. Άλλοι υποστηρίζουν ότι πρόκειται απλώς για μυθοπλασία.
Το συγκεκριμένο έργο απεικονίζει έναν νέο με μακριές μπούκλες και ανδρόγυνη ομορφιά. Πιστεύεται ότι πρόκειται για την παλαιότερη γνωστή απεικόνιση του Χένρι Ρίοθσλι, 3ου κόμη του Σαουθάμπτον, φίλου και προστάτη του Σαίξπηρ – και ενδεχομένως του «ωραίου νέου» των σονέτων, όπως υποθέτουν ορισμένοι. Ο νεαρός κόμης, λάτρης της τέχνης και της ποίησης, ήταν γνωστός για την εξαιρετική εξωτερική του εμφάνιση −σκούρα κοκκινωπά μαλλιά, γαλάζια μάτια−, όπως φαίνεται σε πορτρέτα της εποχής.
Η σχέση του με τον Ουίλιαμ Σαίξπηρ είναι μία από τις πιο αινιγματικές και πολυσυζητημένες στη ζωή και το έργο του. Υπάρχουν αρκετά ιστορικά στοιχεία και ερμηνείες που προσφέρουν εικόνα για αυτήν τη σχέση, αλλά και αρκετά που παραμένουν στο επίπεδο της υπόθεσης ή της λογοτεχνικής ερμηνείας.
Ο Σαίξπηρ τού αφιέρωσε δύο ερωτικά ποιήματα, τα «Αφροδίτη και Άδωνις» (1593) και «Ο βιασμός της Λουκρητίας» (1594), δηλώνοντας: «Η αγάπη που αφιερώνω στην εξοχότητά σας είναι ατελείωτη».
Το μυστήριο της μικρογραφίας
Οι συγκεκριμένες μικρογραφίες ζωγραφίζονταν σε περγαμηνή τόσο λεπτή όσο η φλούδα ενός κρεμμυδιού, η οποία ήταν κολλημένη σε τραπουλόχαρτα για στήριξη. Το τραπουλόχαρτο στο πίσω μέρος του συγκεκριμένου πορτρέτου έχει μια κόκκινη καρδιά, πάνω στην οποία είναι ζωγραφισμένο ένα μαύρο δόρυ – υποδηλώνοντας έναν περιφρονημένο έρωτα.
Το πορτρέτο αναγνωρίστηκε από τις κορυφαίες ιστορικούς τέχνης Dr Elizabeth Goldring και Emma Rutherford, οι οποίες έμειναν έκπληκτες από την επέμβαση στο πίσω μέρος του. Η Dr Elizabeth Goldring, συγγραφέας μιας βραβευμένης βιογραφίας του Χίλιαρντ, δήλωσε στον «Guardian»: «Πάντα υπάρχει μια μικρή πιθανότητα να υπάρχει κάποιο στοιχείο στο πίσω μέρος μιας μικρογραφίας ή μέσα στην κορνίζα, όμως συμβαίνει σπάνια. Αυτήν τη φορά υπάρχει – και είναι συγκλονιστικό. Ανατριχιαστικό. Κάποιος είχε καταβάλει μεγάλη προσπάθεια για να αλλοιώσει το πίσω μέρος του έργου».
Η Emma Rutherford, ιδρύτρια της Limner Company, μιας εταιρείας που ειδικεύεται στις μικρογραφίες, δήλωσε: «Δεν μπορώ να βρω άλλο παράδειγμα τέτοιας πράξης βανδαλισμού. Όλοι γνώριζαν ότι οι μικρογραφίες στηρίζονταν σε τραπουλόχαρτα, αλλά το πίσω μέρος τους δεν ήταν ποτέ ορατό. Αρχικά, αυτή η μικρογραφία θα ήταν μέσα σε ένα ακριβό, ίσως και στολισμένο με πολύτιμους λίθους, μενταγιόν. Για να αλλοιώσει κάποιος το πίσω μέρος, θα έπρεπε να την αφαιρέσει από αυτό. Πρόκειται για μια εκπληκτική ανακάλυψη – ένα μυστήριο 400 ετών».
Η έρευνά τους, γραμμένη σε συνεργασία με τον σερ Jonathan Bate, κορυφαίο μελετητή του Σαίξπηρ, δημοσιεύτηκε στο «Times Literary Supplement». Όπως γράφουν, «το γεγονός ότι πάνω από την καρδιά έχει ζωγραφιστεί ένα δόρυ αναπόφευκτα φέρνει στο μυαλό τον Σαίξπηρ, του οποίου το οικόσημο, γύρω στο 1602, περιλάμβανε ένα δόρυ –λογοπαίγνιο με το όνομά του (“spear” σημαίνει δόρυ)−, αν και σχεδόν τίποτα δεν είναι γνωστό με βεβαιότητα για τις σχέσεις του με τον Σαουθάμπτον». Η Dr Elizabeth Goldring σχολίασε ότι «η ανακάλυψη αυτής της μικρογραφίας πιθανότατα θα αναζωπυρώσει τη συζήτηση για τη φύση της σχέσης ανάμεσα στον Σαίξπηρ και τον προστάτη του, τον Σαουθάμπτον, καθώς και για την πιθανότητα να αποτέλεσε έμπνευση για κάποια από τα σονέτα». Οι ιστορικοί υποθέτουν ότι ίσως το πορτρέτο ήταν δώρο του κόμη του Σαουθάμπτον προς τον Σαίξπηρ, το οποίο εκείνος του επέστρεψε, πιθανώς το 1598, τη χρονιά που παντρεύτηκε.
Ο κόμης Σαουθάμπτον ήταν διάσημος για την ανδρόγυνη ομορφιά του, τη ματαιοδοξία του και την αγάπη του για την ποίηση. Τη δεκαετία του 1590, ο Τζον Κλάπαμ τού αφιέρωσε το έργο «Νάρκισσος» –διασκευή του μύθου του όμορφου νέου που ερωτεύεται τον εαυτό του–, ενώ ο Τόμας Νας τού αφιερώνει το έργο του «Άτυχος Ταξιδιώτης» και γράφει: «Είστε αγαπητός φίλος και προστάτης όχι μόνο των ποιητών, αλλά και εκείνων που αγαπούν τους ποιητές».
Το πορτρέτο ανήκει σε οικογένεια που έχει συγγενική σχέση με τον Σαουθάμπτον, αλλά αγνοούσε ότι πρόκειται για έργο του Χίλιαρντ ή τη σημασία του και το είχε φυλαγμένο για χρόνια σε ένα κουτί. Επικοινώνησαν με τις Goldring και Rutherford αφότου διάβασαν ότι οι μελετήτριες ανακάλυψαν μια άλλη μικρογραφία του Χίλιαρντ.
Μια μυστηριώδης σχέση
Οι μελετήτριες υποστηρίζουν ότι η μικρογραφία με τον κόμη Σαουθάμπτον δεν έχει παρουσιαστεί ποτέ δημόσια και ότι απεικονίζει τον Σαουθάμπτον στις αρχές της δεκαετίας του 1590, όταν ήταν στα τέλη της εφηβείας του, λίγο πριν γνωρίσει τον Σαίξπηρ και γίνει προστάτης του. Σχετικά με τη μεγάλη συζήτηση που γίνεται εδώ και ατέλειωτα χρόνια για την ταυτότητα του αποδέκτη των σονέτων του Σαίξπηρ, γράφουν: «Τα σονέτα επιστρέφουν ξανά και ξανά στην ανδρόγυνη ομορφιά του ωραίου νέου. Για παράδειγμα, στο σονέτο 99, τα μαλλιά του συγκρίνονται με “μαντζουράνα”, τα κλωνάρια της οποίας είναι μακριά και κατσαρά: θα μπορούσε αυτό να είναι υπαινιγμός για τις χαρακτηριστικές μπούκλες του Σαουθάμπτον;».
Υποστηρίζουν ότι τα πάντα σε αυτήν τη μικρογραφία, ακόμη και ο τρόπος με τον οποίο κρατά ο όμορφος νέος τις μακριές του μπούκλες πάνω στο στήθος του, υποδηλώνουν ένα ιδιαίτερα προσωπικό πορτρέτο. Τα μακριά μαλλιά ήταν ασυνήθιστα στην ελισαβετιανή αυλή, λέει η Rutherford, σημειώνοντας: «Ξέρουμε ότι υπήρχε η αντίληψη πως τα μακριά μαλλιά έκαναν τους άντρες θηλυπρεπείς. Αυτό που μπορεί επιπλέον να παρατηρήσει κανείς στο πορτρέτο είναι δυο μαργαριταρένια βραχιόλια που στολίζουν τον καρπό του δεξιού χεριού του».
Επισημαίνει ότι, ενώ τα βραχιόλια εμφανίζονται συχνά σε γυναικεία πορτρέτα εκείνης της περιόδου, είναι εξαιρετικά σπάνια σε ανδρικά πορτρέτα. Κάποιος που βλέπει για πρώτη φορά το πορτρέτο δυσκολεύεται να καταλάβει αν απεικονίζει άντρα ή γυναίκα. «Ίσως πρόκειται για μία από τις πρώτες αγγλικές ομοερωτικές εικόνες», υπογραμμίζει.
Επιστρέφοντας στα σονέτα του Σαίξπηρ, πολλοί υποστηρίζουν ότι ο αποδέκτης τους μπορεί να είναι ο κόμης του Πέμπροουκ ή ένας συμβολικός χαρακτήρας. Κάποιοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι είναι εμπνευσμένα από μια ερωτική σχέση ή τουλάχιστον από ερωτικό πόθο. Άλλοι υποστηρίζουν ότι πρόκειται απλώς για μυθοπλασία. Στο πιο διάσημο ίσως σονέτο, το 18 («Shall I compare thee to a summer’s day?»), ο Σαίξπηρ απευθύνεται στον ωραίο νέο, όχι σε γυναίκα, συγκρίνοντάς τον με μια καλοκαιρινή μέρα και λέγοντας ότι η ομορφιά του είναι ανώτερη και διαρκεί περισσότερο. Πρόκειται για μια έντονα προσωπική, σχεδόν ερωτική εξύμνηση και ο ποιητής υπόσχεται την αιωνιότητα μέσα από την ποίηση: «…Όσο ζουν άνθρωποι και βλέπουν θα γυρίζουν σ’ αυτούς τους στίχους και ζωή θα σου χαρίζουν…» (μτφρ. Διονύσης Καψάλης). Στο σονέτο 20, από τα πιο συζητημένα και ανοιχτά σε ερμηνεία, εγκωμιάζει την ομορφιά ενός νεαρού άνδρα που συνδυάζει ανδρικά και γυναικεία χαρακτηριστικά. Το ποίημα υμνεί την τελειότητα της φύσης στην ομορφιά του προσώπου του νέου.
